โสดาบัน

โสดาบัน คือ พระอริยบุคคลขั้นที่หนึ่งในทางพระพุทธศาสนา หรือผู้ที่บรรลุธรรมขั้นแรกในสี่ขั้นของพระพุทธศาสนา นั่นเอง อันที่จริงการบรรลุธรรม ไม่จำเป็นต้องมีเป็นขั้นๆ แต่บางท่านอาจไม่ได้ถึงที่สุดแห่งธรรมในทันที ก็อาจจะได้ขั้นใดขั้นหนึ่งก่อน โดยพระโสดาบันนั้น จะสามารถหลุดพ้นจากสังโยชน์ได้สามตัว (จากทั้งหมดสิบตัว) ได้แก่ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา และศีลัพพตปรามาส มีจิตเห็นธรรม คือตรงสู่นิพพานแล้ว แต่ยังไม่อาจหลุดพ้นจากสังโยชน์ที่เหลืออีก ๗ ประการได้ จึงสำเร็จธรรมเพียงขั้นต้น คือ พระโสดาบันเท่านั้น อนึ่ง "สักกายทิฏฐิ" หรือความถือตัวตนของตนเป็นใหญ่นั้น เป็นสิ่งที่หลุดพ้นได้ยาก และเป็นตัวที่ตรงกับ "อัตตา" ด้วย กล่าวคือ เป็นอัตตาระดับต้นหรือระดับตื้น หากบุึึคคลหลุดพ้นจากตัวนี้่ได้ ก็จะตรงทางไปสู่ความหลุดพ้นในอัตตา สิ้นอวิชชาต่อไป อันจะส่งผลให้บรรลุอรหันตผลด้วย หรือจะกล่าวได้ว่า "สักกายทิฏฐิ" เป็นตัวอัตตาระดับหยาบ ก่อนที่จะเข้าสู่อัตตาละเีอียดคือ "อวิชชา" ซึ่งอวิชชานั้นก็คือ "มโนธาตุ" หรือจิตของคนเรานี่เอง (เนื่องจากขันธ์ห้าไม่เที่ยง ย่อมดับสลายไปแต่ละชาติภพ มีเหลือแต่จิตทีุ่จุติไปเกิดยังชาติภพใหม่) เป็นตัวตนอันแท้ของเราที่แม้จะบริสุทธิ์ใสซื่อ ไม่ถูกปรุงแต่งด้วยสังขารใดๆ แต่ด้วยยังไม่รู้แจ้งในนิพพานก็นับว่ายังมีอวิชชาอยู่ ดังนั้น ใครที่บรรลุโสดาบันได้ พระพุทธองค์จึงทรงสรรเสริญว่าเป็นสิ่งที่ยอดเยี่ยมแล้ว เพราะการบรรลุพระโสดาบันนั้น เป็นไปได้ยากยิ่ง


หากจะกล่าวอีกนัยหนึ่งว่าพระโสดาบัน เข้าถึงซึ่งความหลุดพ้นใน "อัตตา" ระดับตื้นเบื้องต้น คือ หลุดพ้นจากอำนาจแห่งสักกายทิฏฐิ ซึ่งเป็นสิ่งที่ผูกติดกับส่วนของกายสังขาร แต่ยังไม่หลุดพ้นจากอำนาจของอัตตาในระดับละเอียดคือ "อวิชชา" หรือตัวตนในระดับจิต ก็จะทำให้อนุมานได้ว่าบุคคลที่ยังไม่บรรลุึถึงขั้นพระโสดาบัน จะยังไม่รู้จักความหลุดพ้นจากอัตตาบ้างเลย คือ ยังหลงวนหรือยึดติดในตัวตนของตน ว่าตนเป็นสำคัญ, ตนเป็นใหญ่, ตนรู้มาก, ตนเก่งกล้า, ตนมีญาณมากมาย, ตนอาวุโสกว่า ฯลฯ เป็นต้น แต่พระโสดาบันเข้าถึงซึ่งความหลุดพ้นในตัวตน (อัตตา) แล้ว แม้ไม่แทงตลอดถึงที่สุดแห่งธรรม ก็นับว่ายังได้ในระดับต้น ส่งผลให้จิตตรงต่อธรรม ตรงต่อนิพพาน ไม่มีวิจิกิจฉา เคลือบแคลงในธรรม ไม่มีศีลัพพตปรามาส คือ การปฏิบัติเพื่อการละเว้นอันผิดไป ไม่ตรงทางต่างๆ เช่น ถือศีลเคร่งเกินไป หรือหย่อนยานเกินไป เ็ป็นต้น อนึ่ง ในบางท่าน ถูกทำลายสักกายทิฏฐิแล้วแต่จิตไม่ตรงธรรม ไปตรงอย่างอื่นก็มี เช่น คนที่นับถือศรัทธาอาจารย์ของตนอย่างยิ่ง แต่จิตไม่ตรงธรรม อย่าง องคุลีมาล เป็นต้น อย่างนี้ ก็ยังไม่นับว่าบรรลุธรรมเป็นพระโสดาบันได้ แม้ว่าจะหลุดพ้นจากความถือตัวถือตน หมดสักกายทิฏฐิแล้วก็ตาม