ปัญญาวิมุติ

ปัญญาวิมุติ หมายถึง การบรรลุธรรมโดยปัญญาเป็นกำลังสำคัญ แม้จิตนั้นไม่อาจหยั่งถึงซึ่งพระนิพพานได้เอง แต่อาศัยปัญญาแจ้งในนิพพาน ก็สามารถบรรลุธรรมได้ นับเป็น "พระอรหันต์" ประเภทหนึ่งในสองประเภท คือ ๑. เจโตวิมุติ ๒. ปัญญญาวิมุติ อนึ่ง พระอรหันต์ปัญญาวิมุตินั้น เพียงอาศัยความศรัทธาที่มีต่อพระพุทธเจ้า และปัญญาแจ้งในนิพพานเป็นสำคัญ โดยตัวท่านเองไม่อาจหยั่งถึงนิพพานได้เอง แต่ด้วยศรัทธาคือ เชื่อในพระพุทธเจ้าและแจ้งในธรรม แจ้งในนิพพานแล้ว จึงบรรลุธรรมได้ แม้ว่าจะหยั่งไม่ถึงนิพพานนั้นด้วยตนเองก็ตาม ซึ่งจิตของพระอรหัึนต์ปัญญาวิมุติเหล่านี้ อาจไม่ถึงขั้นที่เรียกว่า "อธิจิต" ก็ได้ หรือกายในกายของท่านอาจไม่ต้องถึงขั้น "ธรรมกาย" ก็ได้ หรืออายตนะของท่าน ไม่ต้องถึงขั้นที่มี "อายตนะนิพพาน" ก็ได้ ดังที่ได้กล่าวแล้วว่าพระอรหันต์ปัญญาวิุุมุติบรรลุธรรมได้ด้วยปัญญา มิใช่ด้วยจิตหยั่งถึงหรือกายในกายมีํธรรมถึงขั้น "ธรรมกาย" หรือมีอายตนะนิพพาน หยั่งกระแสนิพพานได้เอง ก็หาไม่ ไม่จำเป็นต้องมีถึงขั้นนั้น ขอเพียงฟังธรรมจากพระพุทธเจ้าแล้ว "แจ้งด้วยปัญญา" ก็สามารถบรรลุอรหันต์ได้เช่นกัน ปกติ พระอรหันต์ปัญญาวิมุตินั้น มักไม่ค่อยมีอภิญญาอื่นๆ มาก แต่ก็มีบ้างเช่นกันที่มีอภิญญาอื่นๆ เช่น มโนมยิทธิ, อิทธิวิธี ฯลฯ เป็นต้น ทั้งหมดทั้งมวลนี้ เกิดขึ้นได้ด้วย "บารมีของพระพุทธเจ้า" และ "ความเชื่อความศรัทธา" ของพระสาวกร่วมกัน จึงทำให้ผู้ที่ไม่อาจหยั่งถึงนิพพานได้เองก็บรรลุธรรมได้


อนึ่ง ในการบรรลุธรรมของพระอรหันต์ปัญญาวิมุตินั้น อาศัยพละห้าสมังคี คือ ศรัทธา, วิริยะ, สติ, สมาธิ, ปัญญา ร่วมเป็นหนึ่งเดียวกันดี เริ่มต้นด้วยศรัทธาตรงต่อพระพุทธเจ้า ทำให้มีความวิริยะที่จะปฏิบัติเพื่อความหลุดพ้นทุกข์ เมื่อได้ฟังธรรมเกิดสติและมีสมาธิขั้นต้นเพียง "ขณิกสมาธิ" (สมาธิเพียงเล็กน้อยไม่ถึงกับมีฌาน) หากแจ้งในธรรม แจ้งในนิพพานได้ ก็บรรลุธรรมได้ แม้ว่าจิตของท่านจะไม่พัฒนาไปถึงขั้นอธิจิตก็ตาม ท่านไม่ได้เข้าถึงนิพพานด้วยจิตก็ตาม แต่ด้วยวิธีนี้ ด้วยบารมีของพระพุทธเจ้าช่วยนี้ และด้วยตัวท่านเองก็พึ่งพาตนเอง วิริยะพากเพียรด้วยนี้ จึงส่งเสริมให้ท่านบรรลุอรหันตผลได้เช่นเดียวกัน