ปรมัตถธรรม

ปรมัตถธรรม เป็นธรรมหมวดหนึ่งในอภิธรรมปิฎก มีธรรมย่อยอยู่ ๔ ได้แก่ จิต, เจตสิก, รูป, นิพพาน โดยทั้งสี่นี้ นับว่าเป็น "ธรรมเนื้อแท้" ที่ครอบคลุมทั้งหมดทั้งมวล ทุกสรรพสิ่ง ในส่วน "สมมุติธรรม" ทั้งหมด หรือก็คือ "โลกแห่งสมมุติธรรม" แยกพิจารณาได้ออกเป็น ๔ หมวดธรรมย่้อยคือ จิต, เจตสิก, รูป, นิพพาน นั่นเอง ทั้งนี้ ปรมัตถธรรม เป็นเนื้อธรรมแห่งโลกสมมุติ หรือก็คือ ในโลกสมมุตินี้ มีเนื้อหาสาระ แก่นสารที่จัดเป็นธรรมคือ "ปรมัตถธรรม" นี้ ทว่า เมื่อพ้นจากโลกสมมุตินี้ไปแล้ว จำต้องอาศัยธรรมตัวที่สี่ ได้แก่ "นิพพาน" อันเป็นประตูเปิดทาง อันเป็นสิ่งที่ทำให้ "โลกสมมุติ" สิ้นสุดลง เรียกว่า "ดับสูญซึ่งสมมุติธรรม"  นั่นเอง ดังนั้น "นิพพาน" จึงแปลตรงตัวว่า "ความดับ, ความสูญ" ของอะไร? เฉพาะของสมมุติเท่านั้นเอง อันธรรมแท้ๆ ที่ไม่ใช่สมมุติธรรม มิได้ดับไปด้วย เพราะมิได้เกิดในโลกสมมุติแต่แรก ไม่มีการเกิด ย่อมไม่มีการดับ เป็นธรรมดา ธรรมที่ไม่เกิด ไม่ดับ จึงไม่ใช่ธรรมในโลกสมมุตินี้ อาศัยนิพพานเป็นประตูจึงถึงได้ เรียกว่า "ไกวัลยธรรม" อันเป็นธรรมที่มีมาก่อน "สมมุติธรรม" ทั้งหลายทั้งปวงนั้น เมื่อผ่านนิพพานได้ สมมุติทั้งหลายย่อมดับสูญสิ้นไป ย่อมไม่มีสมมุติธรรมใดๆ ปิดบังอำพรางไกวัลยธรรมที่เป็นสัจธรรมแืท้แต่ดั้งเดิม ก่อนการเวียนว่ายตายเกิด ก่อนการเกิด ก่อนการดับ ย่อมชัดแจ้ง ชัดเจนในไกวัลยธรรมนั้น


ดังนั้น ปรมัตถธรรม จึงเป็นธรรมเนื้อแท้ แก่นแท้ ของสมมุติทางโลก แต่มิใช่ "ไกวัลยธรรม" ปรมัตถธรรม จึงเป็นธรรมที่เกี่ยวเนื่องกับการเกิดและการดับ โดยมี "นิพพานเป็นการดับสนิท" เป็นการดับครั้งสุดท้าย ของสมมุติใดๆ ของปรมัตถธรรมใดๆ (นิพพานเองก็เกี่ยวข้องกับการดับสูญ) เมื่อถึงนิพพานแล้ว สมมุติธรรมทั้งหลาย ดับสูญสนิทลง ไม่เกิดอีก จึงเปิดประตูรู้แจ้งในสัจธรรมแท้ดั้งเดิมก่อนการเกิดดับนั้น